[Giải Đáp] Mang Gen Thalassemia Có Nguy Hiểm Không?

Gen Thalassemia là một khái niệm quan trọng trong di truyền y học, liên quan trực tiếp đến bệnh tan máu bẩm sinh - một trong những bệnh lý di truyền phổ biến nhất tại Việt Nam. Tuy nhiên, hiện nay, nhận thức về bản chất của gen thalassemia và mối liên hệ với bệnh lý tan máu bẩm sinh còn hạn chế, dẫn đến những hiểu lầm trong chẩn đoán, theo dõi và phòng ngừa bệnh. Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn hiểu chi tiết về khái niệm gen thalassemia, biểu hiện lâm sàng ở người mang gen, các phương pháp sàng lọc và những lưu ý quan trọng trong tầm soát gen bệnh nhằm hỗ trợ quản lý và phòng ngừa bệnh hiệu quả.

Gen Thalassemia là gì?

Gen thalassemia là cách gọi chung của các đột biến xảy ra tại các gen quy định tổng hợp chuỗi globin. Đây là thành phần thiết yếu cấu thành hemoglobin – protein chính trong hồng cầu, chịu trách nhiệm vận chuyển oxy trong cơ thể. Biến đổi gen dẫn đến rối loạn tổng hợp chuỗi globin, gây ra tình trạng hồng cầu dễ vỡ, từ đó dẫn đến thiếu máu mạn tính ở các mức độ khác nhau, phụ thuộc vào số lượng và loại gen bị ảnh hưởng.

Dịch tễ học của gen Thalassemia

Thalassemia, bao gồm cả alpha-thalassemia và beta-thalassemia, là một trong những bệnh di truyền phổ biến nhất tại Việt Nam, với tỷ lệ mang gen cao và sự phân bố không đồng đều giữa các nhóm dân tộc và khu vực địa lý. Tại Việt Nam, theo báo cáo của Tổng cục Dân số – Kế hoạch hoá gia đình (Bộ Y tế), hiện có khoảng 13 triệu người mang gen bệnh Thalassemia, chiếm khoảng 13% dân số. Mỗi năm, có hơn 8.000 trẻ sinh ra mắc bệnh, trong đó trên 2.000 trẻ mắc thể nặng cần điều trị suốt đời và hàng trăm thai nhi bị phù thai không thể chào đời. Riêng tại Bệnh viện Nhi Trung ương, hiện đang quản lý khoảng 600 bệnh nhi Thalassemia, với khoảng 80- 100 ca mắc mới được phát hiện mỗi năm.

Tỷ lệ mang gen có thể dao động từ 1,5% đến 25%, tùy thuộc vào kiểu gen, nhóm dân tộc và khu vực. Thalassemia phổ biến hơn ở khu vực phía Bắc Việt Nam, đặc biệt là các tỉnh miền núi, có tỷ lệ đáng kể trong các cộng đồng dân tộc thiểu số. Các phân tích về dịch tễ này mang ý nghĩa quan trọng trong nhiều khía cạnh, từ y tế công cộng, quản lý bệnh lý, đến chính sách phòng ngừa và nâng cao nhận thức cộng đồng.

Cơ chế di truyền của gen Thalassemia

Thalassemia là bệnh lý di truyền lặn trên nhiễm sắc thể thường. Người nhận chỉ một bản sao gen bị đột biến (dị hợp tử) từ người bố hoặc người mẹ được gọi là người lành mang gen bệnh (carrier), thường không biểu hiện triệu chứng rõ ràng, tuy nhiên người mang gen này có khả năng tiếp tục di truyền gen bệnh cho các thế hệ sau. Trong trường hợp một người nhận đồng thời hai bản sao gen bị đột biến gây bệnh từ cả bố và mẹ, sẽ là người mắc bệnh với các triệu chứng thiếu máu tan máu từ mức độ nhẹ đến trung bình và nặng. Trong trường hợp cả hai bố mẹ đều là người mang gen Thalassemia, xác suất di truyền ở mỗi lần mang thai bao gồm: 25% con mắc bệnh (đồng hợp tử hoặc dị hợp tử phức), 50% con mang gen bệnh (dị hợp tử), và 25% con không mang gen bệnh (bình thường). Sự kết hợp này chỉ có ý nghĩa khi các đột biến nằm trên cùng một loại gen: hoặc cùng alpha-globin (HBA1/HBA2), hoặc cùng beta-globin (HBB). Bệnh alpha-thalassemia xuất phát từ bất thường trên gen HBA1/HBA2 trên nhiễm sắc thể số 16, trong khi beta-thalassemia liên quan đến đột biến gen HBB trên nhiễm sắc thể số 11.

Điều đáng lo ngại là người mang gen bệnh thường không có triệu chứng, chỉ bác sĩ phát hiện thông qua các xét nghiệm chuyên sâu. Việc hiểu rõ cơ chế di truyền giúp nâng cao nhận thức cộng đồng và đóng vai trò quan trọng trong tư vấn tiền hôn nhân, sàng lọc trước sinh và các biện pháp hỗ trợ sinh sản an toàn, nhằm phòng ngừa hoàn toàn bệnh thalassemia ngay từ thế hệ đầu tiên.

Thalassemia là bệnh di truyền theo kiểu gen lặn trên nhiễm sắc thể thường

Biểu hiện của người mang gen thalassemia

Người lành mang gen bệnh thalassemia (carrier) thường không có triệu chứng rõ rệt hoặc chỉ biểu hiện rất nhẹ. Điều này khiến nhiều người không biết mình mang gen bệnh, dẫn đến nguy cơ sinh con mắc bệnh thalassemia nếu sinh con với người cùng mang gen bệnh mà không có biện pháp dự phòng.

Một số biểu hiện có thể gặp ở người mang gen Thalassemia bao gồm:

• Thiếu máu nhẹ: Mệt mỏi thoáng qua nhưng thường không ảnh hưởng đến sinh hoạt hằng ngày.
• MCV (thể tích hồng cầu trung bình) và MCH (lượng huyết sắc tố trung bình trong hồng cầu) giảm trong hầu hết các lần xét nghiệm. Tuy nhiên, lượng sắt trong máu vẫn bình thường, dự trữ sắt ferritin có thể tăng nhẹ và RBC (tổng số lượng hồng cầu) có thể tăng do phản ứng tăng sinh của cơ thể để bù lại thiếu hụt hemoglobin. Đây là điểm phân biệt quan trọng với thiếu máu do thiếu sắt và thiếu dinh dưỡng.
• Không đáp ứng với điều trị sắt: Người mang gen thường bị chẩn đoán nhầm là thiếu sắt và được bổ sung sắt không cần thiết, không đáp ứng, thậm chí gây ứ sắt nếu điều trị sai cách kéo dài.
• Không có biểu hiện lâm sàng đặc hiệu: Phần lớn vẫn phát triển bình thường, không cần điều trị.

Tuy biểu hiện nhẹ hoặc không có triệu chứng, nhưng người lành mang gen thalassemia có khả năng truyền gen bệnh cho thế hệ sau. Vì vậy, việc xét nghiệm tầm soát tan máu bẩm sinh thalassemia trước khi kết hôn hoặc mang thai là điều vô cùng quan trọng, giúp chủ động phòng ngừa và bảo vệ thế hệ tương lai khỏi những hệ lụy nặng nề của bệnh lý này.

Kiểu hình điển hình của người bệnh tan máu bẩm sinh thalassemia

Các thể đột biến gen Thalassemia

Bệnh thalassemia gồm có 2 loại alpha-thalassemia và beta-thalassemia với biểu hiện như sau:

1. Alpha-thalassemia – Rối loạn gen tổng hợp chuỗi alpha-globin

Alpha-thalassemia là tình trạng rối loạn di truyền ảnh hưởng đến gen HBA1 và HBA2 – hai gen nằm trên nhiễm sắc thể số 16, chịu trách nhiệm tổng hợp chuỗi alpha-globin. Mỗi người có tổng cộng 4 gen alpha-globin (2 gen nhận từ người bố, 2 từ người mẹ). Khi một hoặc nhiều gen này bị mất hoặc đột biến, khả năng tạo chuỗi alpha-globin sẽ giảm tùy theo số lượng gen bị ảnh hưởng. Các loại alpha-thalassemia bao gồm:

α+-thalassemia

Dạng α+-thalassemia do sự mất đoạn hoặc đột biến điểm trên một gen alpha-globin. Hai kiểu mất đoạn phổ biến nhất là -α3.7 và -α4.2, được đặt tên theo kích thước của đoạn gen bị thiếu hụt. Ngoài ra, α+-thalassemia cũng có thể bắt nguồn từ các đột biến điểm gây bất thường trong cấu trúc chuỗi globin. Một số dạng thường gặp là Hemoglobin Constant Spring (HbCS, ký hiệu αCS) và Hemoglobin Quong Sze (HbQS, ký hiệu αQS).

Khi chỉ mang một bản sao đột biến (dị hợp tử), người bệnh thường không biểu hiện triệu chứng lâm sàng rõ rệt. Tuy nhiên, nếu có hai bản sao bất thường (đồng hợp tử hoặc dị hợp tử phức), có thể gây ra thiếu máu nhẹ với đặc điểm hồng cầu nhỏ hơn bình thường (thiếu máu vi thể).

α0-thalassemia

Khác với dạng trên, α0-thalassemia xảy ra khi cả hai gen alpha-globin trong cùng một nhiễm sắc thể đều bị mất. Một số đột biến phổ biến được đặt tên theo khu vực địa lý phát hiện, như --SEA (Đông Nam Á), --THAI (Thái Lan), --FIL (Philippines) và --MED (Địa Trung Hải). Người mang một bản sao gen mất hoàn toàn này (dị hợp tử) thường vẫn khỏe mạnh, không có biểu hiện thiếu máu.

Tuy nhiên, khi một người đồng thời mang α+-thalassemia và α0-thalassemia (ví dụ: -α/-- hoặc αCSα/--), sẽ xảy ra mất cân bằng tổng hợp chuỗi globin, dẫn đến hình thành hemoglobin H (HbH), là cấu trúc tetramer gồm bốn chuỗi beta (β4). Loại hemoglobin này không ổn định, dễ lắng đọng trong tế bào hồng cầu, gây ra hiện tượng thiếu máu tan máu từ mức độ nhẹ đến nặng.

Đồng hợp tử α0-thalassemia (--/--) là thể bệnh nghiêm trọng nhất của alpha-thalassemia, khi không có gen alpha-globin nào hoạt động. Thai nhi sẽ tổng hợp Hemoglobin Bart’s (γ4 – tetramer của bốn chuỗi gamma), một dạng không có khả năng vận chuyển oxy hiệu quả. Tình trạng này thường dẫn đến phù thai nặng (hydrops fetalis) và gây tử vong trong bụng mẹ hoặc ngay sau khi sinh.

Các thể alpha-thalassemia

2. Beta-thalassemia – Rối loạn gen tổng hợp chuỗi beta-globin

Bệnh beta-thalassemia xảy ra do đột biến gen HBB, nằm trên nhiễm sắc thể số 11, ảnh hưởng đến quá trình tạo chuỗi beta-globin. Mỗi người mang hai bản sao gen beta – một từ người bố và một từ người mẹ. Dựa trên loại đột biến gen HBB, mức độ mất cân bằng chuỗi globin, tình trạng thiếu máu, và biểu hiện lâm sàng, bệnh được phân loại thành ba thể chính: nhẹ (minor/trait), trung bình (intermedia), và nặng (major). Hiện nay, hơn 250 đột biến khác nhau trên gen HBB đã được ghi nhận, được chia thành ba nhóm chính: đột biến im lặng (silent β hay β++), đột biến giảm tổng hợp chuỗi beta (β+), và đột biến ngừng hoàn toàn tổng hợp chuỗi beta (β0).

Đột biến Silent β hay β++

Các bất thường này không làm giảm đáng kể tổng hợp chuỗi beta-globin, dẫn đến tỷ lệ tổng hợp chuỗi alpha/beta gần bình thường. Người mang đột biến silent β thường không có triệu chứng lâm sàng và chỉ được phát hiện qua sàng lọc di truyền. Tuy nhiên chúng có thể được coi là yếu tố nguy cơ nếu kết hợp với các đột biến khác có mức độ nặng cao hơn. Đột biến Silent β thường gặp là c.252C>T.

Đột biến β+

Các đột biến này làm giảm một phần tổng hợp chuỗi beta-globin, dẫn đến sản xuất một lượng nhỏ beta-globin chức năng. Mức độ giảm phụ thuộc vào vị trí và loại đột biến. Các đột biến β+ thường gặp là: IVS1-110 (G→A); −28 (A→G); IVS1-5 (G→T); Codon 26 (GAG→AAG) (HbE); c.-81A>C.

Đột biến β0

Các đột biến này ngăn chặn hoàn toàn tổng hợp chuỗi beta-globin từ alelle mang đột biến, dẫn đến không có beta-globin chức năng được sản xuất. Các đột biến B0 thường gặp là: IVS1-1 (G→A); Codon 17 (A→T); Codons 41/42 (-TCTT); IVS2-1 (G→A); c.180 deG (βCD59); xóa toàn bộ cụm gen beta-globin Filipino ~45 kb deletion.

Sự kết hợp của các đột biến β+ và β0 quyết định mức độ nghiêm trọng của beta-thalassemia. Ví dụ, dị hợp tử phức β+/β0 hoặc đồng hợp tử β+/β+ thường gây beta-thalassemia thể nhẹ đến trung bình, trong khi đồng hợp tử β0/β0 gây beta-thalassemia thể nặng.

Người bị bệnh thalassemia thể nặng phải truyền máu suốt đời để duy trì sự sống

Tìm hiểu thêm:

• Biểu Hiện Của Bệnh Thalassemia Bạn Không Nên Bỏ Qua
• Xét Nghiệm Thalassemia Hết Bao Nhiêu Tiền? Ở đâu Hà Nội?

Làm thế nào để phát hiện gen Thalassemia?

Nếu bạn hoặc người thân có tiền sử thiếu máu hồng cầu nhỏ nhược sắc kéo dài, bổ sung dinh dưỡng không cải thiện, mệt mỏi hoặc yếu sức nhẹ, từng sinh con nhẹ cân, hay nghi ngờ có người thân trong gia đình mang gen bệnh, hãy đến cơ sở y tế chuyên khoa huyết học để được tư vấn và thực hiện xét nghiệm kịp thời.

1. Các bước sàng lọc cơ bản

Nếu nghi ngờ mang gen thalassemia (dựa trên tiền sử gia đình, kết quả xét nghiệm máu bất thường...), bác sĩ sẽ chỉ định làm các xét nghiệm sau:

Tổng phân tích tế bào máu ngoại vi (CBC): Đo chỉ số huyết sắc tố (Hb), thể tích trung bình hồng cầu (MCV), và lượng hemoglobin trung bình hồng cầu (MCH). Người mang gen thường có MCV, MCH thấp dù nồng độ Hb có thể bình thường.

Điện di hemoglobin (Hb electrophoresis): Giúp phát hiện các bất thường về hemoglobin, từ đó gợi ý nguy cơ mang gen α-thalassemia hay β-thalassemia.

2. Xét nghiệm gen chuyên sâu

Đây là phương pháp chẩn đoán chính xác nhất để xác định người mang gen đột biến gây bệnh thalassemia. Phương pháp này giúp xác định loại gen đột biến (alpha hay beta), vị trí đột biến và số lượng gen bị ảnh hưởng (một hay nhiều gen), có sự kết hợp mang cả đột biến alpha và beta hay không.

Xét nghiệm gen chuyên sâu hiện tại được thực hiện rộng rãi tại nhiều quốc gia trên Thế giới, trong đó có Việt Nam với giá thành hợp lý, dễ tiếp cận đến cộng đồng. Xét nghiệm sàng lọc gen bệnh rất quan trọng trong khám tiền hôn nhân và tiền thai để dự phòng sinh con mắc bệnh thalassemia.

3. Chẩn đoán trước sinh

Nếu cả hai vợ chồng đều mang gen bệnh, tùy thể kết hợp ở thai có nguy cơ gây bệnh mức độ nghiêm trọng hay không, bác sĩ sẽ tư vấn thực hiện các phương pháp chẩn đoán trước sinh bao gồm chọc ối (từ tuần 16) hoặc sinh thiết gai nhau (tuần 11–14) để xác định tình trạng di truyền của thai nhi.

Xét nghiệm máu tiền hôn nhân giúp giảm thiểu nguy cơ sinh ra trẻ mang bệnh tan máu bẩm sinh Thalassemia

Kết luận

Mang gen Thalassemia là bệnh lý di truyền nguy hiểm có thể ảnh hưởng nặng nề đến sức khỏe của trẻ nhỏ và chất lượng cuộc sống gia đình. Việc phát hiện sớm thông qua các xét nghiệm sàng lọc huyết học và sàng lọc di truyền trước kết hôn, trước mang thai và trước sinh không chỉ giúp kiểm soát nguy cơ mà còn hỗ trợ bác sĩ đưa ra các tư vấn và hướng chăm sóc phù hợp ngay từ đầu thai kỳ.

Trung tâm Y học bào thai – Bệnh viện Đại học Phenikaa là một trong những đơn vị tiên phong hoạt động chuyên sâu về chẩn đoán – sàng lọc trước sinh, với đội ngũ chuyên gia đầu ngành trong lĩnh vực Sản phụ khoa – Di truyền Y học và hệ thống xét nghiệm hiện đại, toàn diện, đạt tiêu chuẩn Quốc tế, ngang tầm với các cơ sở y tế tiên tiến tại nhiều quốc gia phát triển trên Thế giới.

Tại đây, thai phụ và gia đình sẽ được thực hiện các xét nghiệm sàng lọc thalassemia chính xác cao, tư vấn chuyên sâu bởi bác sĩ Di truyền học có nhiều năm kinh nghiệm, hỗ trợ cá nhân hóa kế hoạch chăm sóc thai kỳ khi có nguy cơ cao. Nếu bạn có bất kỳ băn khoăn nào về bệnh tan máu bẩm sinh, hãy liên hệ ngay hotline 1900 886648 để được tư vấn miễn phí từ chuyên gia di truyền học.